Postępowania odrębne w sprawach małżeńskich

W niniejszym artykule omawiamy postępowania odrębne dotyczące spraw małżeńskich, takich jak unieważnienie małżeństwa, rozwód oraz ustalenie istnienia bądź nieistnienia małżeństwa.

Na wstępie zaznaczamy, iż zgodnie z art. 191 k.p.c. w trybie postępowań odrębnych mogą być rozpoznawane wyłącznie te sprawy, które zostały do tych trybów przekazane. Nie można również z powództwami przekazanymi do trybu postępowania odrębnego łączyć powództw rozpoznawanych w trybie „zwykłym” procesowym.

Czego dotyczą postępowania odrębne w sprawach małżeńskich?

W art. 425 k.p.c. określony został zakres zastosowania postępowania odrębnego w sprawach małżeńskich. Należą do niego następujące sprawy:

• o unieważnienie małżeństwa,
• o rozwód,
• o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa.

Odrębności procesowe w postępowaniach odrębnych w sprawach małżeńskich

Odrębności procesowe tych spraw są następujące :

• dla reprezentowania strony konieczne jest pełnomocnictwo do prowadzenia danej sprawy (art. 426),
• posiedzenia odbywają się w zasadzie przy drzwiach zamkniętych (art. 427),
• rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron, jednakże nieusprawiedliwione niestawiennictwo powoda na pierwsza rozprawę może spowodować zawieszenie postępowania, a nawet (po upływie roku) umorzenie postępowania ( art. 428),
• stronę niestawającą, mimo wezwania do osobistego stawiennictwa sąd może skazać na grzywnę, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia do sądu (429),
• małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron przed ukończeniem siedemnastu lat, nie mogą być przesłuchani w charakterze świadków (art. 430),
• nie można oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych, a przy wydaniu wyroku zaocznego trzeba przeprowadzić postępowanie dowodowe (art. 431),
• sąd nie może odmówić dopuszczenia dowodu z przesłuchania stron, jeżeli strona o to wnosi (art. 432),
• protokół rozprawy powinien zawierać szczegółowe dane rodzinne i majątkowe małżonków oraz dotyczące ich wzajemnych zobowiązań (art. 433),
• sąd może zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego (art. 434),
  orzeczenie sądu drugiej instancji nie jest natychmiast wykonalne (art. 4341),
• wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich, co nie dotyczy części orzekającej o prawach i roszczeniach majątkowych i poszukiwanych łącznie z prawami niemajątkowymi (art. 435),
• nie jest dopuszczalne w tych sprawach przywrócenie terminu do złożenia środka odwoławczego lub wznowienia postępowania, po uprawomocnieniu się wyroku, gdy jedna ze stron zawrze nowy związek małżeński (art. 170 i 400 kpc).

Sprawy o separację i rozwód

W postępowaniu w sprawach o rozwód i o separację ( art. 436-446 kpc) charakterystyczne jest dodatkowe obligatoryjne postępowanie pojednawcze i zakaz wnoszenia powództwa wzajemnego, aczkolwiek pozwany również może żądać rozwodu.

Kodeks zawiera szczególne przepisy dotyczące postępowania dowodowego. Obligatoryjne jest tu przesłuchanie stron. Według art. 441 k.p.c. postępowanie dowodowe ma na celu przede wszystkim ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia małżeńskiego oraz okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji życiowej, a w razie uznania powództwa także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną. Wtedy, gdy pozwany uznaje żądanie pozwu, albo gdy małżonkowie wnoszą zgodnie o zaniechanie orzekania o winie, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron (art. 442). Wobec tego, że sąd okręgowy może dokonać również podziału majątku wspólnego, a nawet nakazać eksmisję jednego z małżonków, postępowanie dowodowe powinno dotyczyć związanych z tym okoliczności.

W czasie trwania procesu o rozwód lub separację nie może być wszczęta odrębna sprawa:

• o zaspokojenie potrzeb rodziny,
• o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a wspólnymi małoletnimi dziećmi,
• co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód.

Małżonek może dochodzić roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka (art. 444). Istotne dla takich spraw jest swoiste zabezpieczenie powództwa w zakresie zaspokojenia potrzeb rodziny na czas procesu, co do pieczy nad małoletnimi dziećmi oraz korzystania ze wspólnego mieszkania. Jeżeli w przedmiocie zaspokojenia potrzeb rodziny lub alimentów pomiędzy małżonkami i pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi zapadło prawomocne orzeczenie przed wszczęciem sprawy o rozwód lub o separację, a zachodzi potrzeba zmiany wysokości świadczeń, sąd wydaje w tym zakresie postanowienia przewidziane w art. 443 § 1i 2 k.p.c. W razie śmierci jednego z małżonków postępowanie umarza się (art. 446). W wypadku gdy postępowanie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub alimenty wszczęto przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, a nie doszło jeszcze do wydania orzeczenia, należy je z urzędu zawiesić co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub separację.

Inne sprawy małżeńskie

W zakresie innych spraw małżeńskich, tj. o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, a w szczególności o unieważnienie małżeństwa, stosuje się odpowiednio wiele przepisów dotyczących rozwodu (art. 451).

Jako odrębne można uznać przepisy o ustanowieniu kuratora w miejsce zmarłego małżonka. Nie stosuje się w tym postępowaniu przepisów o zawieszeniu postępowania na zgodny wniosek stron lub niestawiennictwa obu stron (art. 449). Zawiesza się natomiast postępowanie o unieważnienie małżeństwa w razie śmierci jednego z małżonków. Na uwagę zasługuje w tym postępowaniu udział prokuratora, którego zawiadamia się o terminach rozpraw.

W sprawach o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami, art. 452 k.p.c. nakazuje stosować w nich odpowiednio szereg przepisów odrębnego postępowania w sprawach małżeńskich, lecz art. 425 k.p.c. nie zalicza ich do takich spraw.