Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zaparkowany na poboczu pojazd

Autorem artykułu jest dr hab. Grzegorz Tylec, prof. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, radca prawny

Podstawa prawna dla odpowiedzialności odszkodowawczej posiadacza lub kierującego unieruchomionym pojazdem

W niektórych sytuacjach przyczyną wypadku jest zaparkowany na poboczu drogi pojazd lub przyczepa. Mimo, że nie bierze on udziału w ruchu w pewnych sytuacjach, kierowca który pojazd ten pozostawił może być potraktowany jako sprawca wypadku lub osoba współwinna wypadku, która przyczyniła się do powstałej szkody. Zazwyczaj aby mówić o odpowiedzialności majątkowej ubezpieczyciela takiego sprawcy wypadku wskazać należy na fakt, że odpowiedzialność takiego podmiotu wynika zazwyczaj z umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Podstawę odpowiedzialności ubezpieczyciela stanowi w takich przypadkach art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (dalej u.u.o.)[1], zgodnie z którym:

z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia.

Jak wynika z art. 35 u.u.o. ubezpieczeniem OC jest objęta odpowiedzialność cywilna każdej osoby, która, kierując pojazdem mechanicznym w okresie trwania odpowiedzialności ubezpieczeniowej, wyrządziła szkodę w związku z ruchem tego pojazdu.

Ze wskazanych regulacji prawnych wynika więc, że odszkodowanie od ubezpieczyciela przysługuje gdy posiadaczowi lub kierującemu pojazdem będzie można przypisać odpowiedzialność za szkodę, która powstała w związku z jego zachowaniem.

Podstawy odpowiedzialności posiadacza lub kierującego są określone przepisami Kodeksu cywilnego, i są one zróżnicowane w zależności od okoliczności w jakich doszło do szkody. Podstawę odpowiedzialności posiadacza lub kierującego pojazdem mogą stanowić następujące przepisy Kodeksu cywilnego: art. 415, art. 430, art. 435 w zw. z art. 436 § 1 k.c.

Art. 415 kc stanowi:

„Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”.

Art. 430:

„Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności”.

Art. 435 § 1 kc interpretowany przez pryzmat art. 436 § 1 stanowi:

„Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.”

W art. 436 § 1 kc czytamy, że:

„Odpowiedzialność przewidzianą w artykule poprzedzającym ponosi również samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. Jednakże, gdy posiadacz samoistny oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, odpowiedzialność ponosi posiadacz zależny”.

Spośród wskazanych powyżej regulacji prawnych mogących stanowić samodzielne podstawy odpowiedzialności prawnej posiadacza lub kierującego pojazdem największe znaczenie praktyczne mają art. 435 w zw. z art. 436 § 1 k.c. Przepisy te mają zastosowanie gdy można wykazać, że do wyrządzenia szkody doszło „przez ruch” mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody.

Pojazd jako środek komunikacji poruszany za pomocą sił przyrody

Dla powstawania odpowiedzialności z art. 435 w zw. z art. 436 § 1 k.c unieruchomiony pojazd musi zostać zakwalifikowany do kategorii tzw. mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody. W piśmiennictwie przyjmuje się, że tego rodzaju pojazdem będzie taki, który spełnia dwie cechy: służy do komunikacji oraz ma wbudowany silnik (np. samochód, motocykl, motorówka, ciągnik rolniczy). Nie jest istotne czy pojazd porusza się po lądzie czy po wodzie oraz jakim paliwem jest zasilany.

Przyjmuje się, że nie służą do komunikacji i w związku z tym nie spełniają tej cechy takie pojazdy jak:

• kombajn rolniczy,
• dźwig budowlany lub czołg,
• koparka, spychacz itp.

(por. Karaszewski G. w: Ciszewski J. (red.) Nazaruk Piotr (red.) , Kodeks cywilny. Komentarz, LexisNexis 2019, Komentarz do art. 436, teza 2).

Pojazd stojący na poboczu zakwalifikowany do kategorii znajdujących się w ruchu

Podstawa odpowiedzialności z art. 436 § 1 k.c. odnosi się do sytuacji w których szkoda, została spowodowana przez ruch mechanicznego środka komunikacji. Pojęcie ruchu mechanicznego środka komunikacji nie zostało zdefiniowane w kodeksie cywilnym, znaczenie tego pojęcia jest nakreślone przez bogate orzecznictwo sądowe. Generalnie przez ruch mechanicznego środka komunikacji rozumie się stan pojazdu od chwili rozpoczęcia podróży (uruchomienia silnika) do chwili jej zakończenia albo do chwili zatrzymania pojazdu w zaplanowanym wcześniej miejscu postoju (zob. wyrok SN z 4.03.1958 r., I CR 154/56, LEX nr 49759). Powszechnie przyjmuje się, że włączenie silnika przesądza o tym, iż pojazd jest w ruchu (zob. wyroki SN z 7.04.2005 r., II CK 572/04, LEX nr 151656 i z 19.12.2013 r., II CSK 157/13, LEX nr 1433721, wyrok SA w Białymstoku z 12.07.2017 r., I ACa 123/17, LEX nr 2369662.).

Dodać należy jednak, że samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody odpowiada także za następstwa wypadku, jakiego doznał pasażer w czasie wsiadania do pojazdu stojącego w gotowości do odjazdu z nieuruchomionym jeszcze silnikiem (por. wyrok SN z 14.04.1975 r., II CR 114/75, LEX nr 1883 z glosą J. Szachułowicza, NP 1977/1, s. 109.) Jak wskazał A. Olejniczak nie ma znaczenia czy pojazd był fizycznie w ruchu, czy jego silnik pracował, czy w pojeździe znajdował się kierowca bądź inne osoby (ob. A. Olejniczak [w:] Kodeks cywilny…, red. A. Kidyba, LEX 2014, komentarz do art. 436, pkt 15.).

„Z ruchem nie będziemy mieć natomiast do czynienia, gdy pojazd – po ukończeniu podróży (np. dojechaniu na miejsce campingu) – zostanie zaparkowany w miejscu do tego przeznaczonym”

(Wałachowska M., Ziemiak M. P. w: Fras Mariusz (red.), Habdas Magdalena (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), WoltersKluwer 2017, Komentarz do art. 436, teza 27).

„Krótkotrwałe postoje w czasie podróży, a także wszelkie postoje w miejscach do tego nieprzeznaczonych nie wyłączają pojazdu z ruchu. Tym samym pojazd może być w ruchu z punktu widzenia art. 436 § 1 nawet wówczas, gdy silnik jest wyłączony”.

(por. Karaszewski G. w: Ciszewski J. (red.) Nazaruk Piotr (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, LexisNexis 2019, Komentarz do art. 436, teza 3)

W orzecznictwie przesądzono także, że gdy pojazd zatrzymał się lub jest zaparkowany w miejscu niedozwolonym czyli sprzecznie z przepisami o ruchu drogowym traktowany jest także jako znajdujący się w ruchu gdyż stanowi źródło niebezpieczeństwa w ruchu drogowym (por. wyroki SN z 30.12.1967 r., I CR 684/67, OSPiKA 1968/12, poz. 265; z 5.02.2002 r., V CKN 644/00, LEX nr 56410; z 7.04.2005 r., II CK 572/04, LEX nr 151656.).

Opisana tu sytuacja w której pojazd został zatrzymany na poboczu drogi była przedmiotem analiz Sądu Najwyższego w sprawie zakończonej wyrokiem z dnia 23 maja 2019 r. II CSK 165/18. Stan faktyczny w tej sprawie był następujący: powód jechał rowerem po przeznaczonym do tego poboczu drogi krajowej Do miejsca wypadku powód dojeżdżał z prędkością ok. 40 km/h. Ostatecznie, mimo podjętego manewru, powód nie zdołał ominąć stojącego na poboczu wzdłuż linii ciągłej samochodu ciężarowego, którego kierujący nie wystawił trójkąta ostrzegawczego. Powód wjechał w tył tego pojazdu, wskutek czego doznał licznych obrażeń ciała, w tym złamania kręgosłupa szyjnego i porażenia czterokończynowego. Z postępowania dowodowego wynikało, że postój samochodu ciężarowego nie był spowodowany ani awarią pojazdu ani warunkami panującymi na drodze. Kierowca zaparkował w tym miejscu pojazd, gdyż chciał udać się do znajdującego niedaleko salonu samochodowego. Powód został wyrokiem nakazowym uznany za winnego popełnienia wykroczenia polegającego na niezachowaniu należytej ostrożności – niezachowaniu bezpiecznego odstępu od omijanego, nieprawidłowo zaparkowanego pojazdu ciężarowego. Natomiast kierujący tym pojazdem został wyrokiem nakazowym uznany za winnego popełnienia wykroczenia polegającego na zaparkowaniu samochodu ciężarowego w miejscu niedozwolonym. (por. uzasadnienie wyroku SN z dnia 23 maja 2019 r. II CSK 165/18 http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia3/II%20CSK%20165-18-1.pdf ).

Na tle wskazanego stanu faktycznego Sąd najwyższy wskazał, że niektóre z trudności w kwalifikacji takich przypadków dotyczących oceny istnienia „ruchu” pojazdu zostają złagodzone dzięki stosowaniu art. 34 ust. 2 u.u.o., który stanowi, że za szkodę powstałą w związku z ruchem pojazdu mechanicznego uważa się również szkodę powstałą podczas i w związku z: wsiadaniem do pojazdu mechanicznego lub wysiadaniem z niego; bezpośrednim załadowywaniem lub rozładowywaniem pojazdu mechanicznego; zatrzymaniem lub postojem pojazdu mechanicznego. Zdaniem Sądu Najwyższego art. 34 ust. 2 u.u.o. nie rozstrzyga sam w sobie o podstawie odpowiedzialności posiadacza lub kierującego, a ma na celu jedynie przedmiotowe określenie przypadków, w których w rachubę wchodzi odpowiedzialność ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia OC. W analizowanej sprawie nie było konieczne rozstrzyganie, że samochód ciężarowy zaparkowany na poboczu w związku z przerwą w podróży był jednocześnie w ruchu gdyż jak uznał sąd do powstania wymienionych w art. 34 ust. 1 u.u.o. uszczerbków na zdrowiu osób lub na mieniu doszło „podczas i w związku” z takim postojem, a jednocześnie – że posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną szkodę. W ocenie sądu obie te przesłanki zostały spełnione. Jak stwierdzono w uzasadnieniu zaistniała bowiem temporalna i funkcjonalna zależność między powstaniem szkody i postojem samochodu ciężarowego. Niekwestionowane było powstanie szkody „podczas postoju” pojazdu, za wykazany uznano także czynnik „związku z postojem”. Kierowcy zaparkowanego pojazdu Sąd przypisał winę nieumyślną. W związku z powyższym Sąd uznał, że nieuzasadnione jest twierdzenie pozwanego, że wyłączną przyczyną wypadku było zachowanie powoda, który nieprawidłowo obserwował drogę i powinien z odległości 200 metrów dostrzec zaparkowany nieprawidłowo pojazd, dzięki czemu nie doszłoby do wypadku. W związku z powyższym Sąd uznał odpowiedzialność majątkową ubezpieczyciela samoistnego posiadacza zaparkowanego na poboczu samochodu.

[1]  Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U.2019.0.2214